نشریه مهندسی اکوسیستم بیابان

گسترش شهرنشینی همواره مسائل متنوع و گسترده‌ای را به‌دنبال داشته است که تغییرات وسیع در الگوی کاربری زمین مهم‌ترین اثر آن است. کاهش توان اکولوژیکی و بیولوژیکی زمین یکی از آثار منفی تغییرات کاربری اراضی است که از آن، با عنوان عامل بیابان‌زایی نیز یاد می‌شود. در این پژوهش، برای تعیین شدت بیابان‌زایی ناشی از توسعۀ شهری در محدودۀ شهر مشهد، از روش ایرانی IMDPA استفاده شد. در گام اول، نقشۀ کاربری اراضی این محدوده در پنج دهۀ 40، 60، 70، 80، 90 تهیه شد که منابع مورد استفاده برای تهیۀ نقشۀ کاربری اراضی به‌ترتیب دهه‌های ذکرشده، عکس‌های هوایی با مقیاس 1:20000، نقشه‌های توپوگرافی با مقیاس 1:50000، لایه‌های توپوگرافی با مقیاس 1:20000، تصاویر ماهواره‌ای Landsat -7 ETM+ و جدیدترین تصاویر ماهواره‌ای Google Earth بوده است. سپس با استفاده از معیار تکنوژنیک مدل IMDPA، وزن‌دهی به شاخص‌های این معیار (نسبت اراضی مسکونی و صنعتی به باغی زراعی، نسبت اراضی مسکونی و صنعتی به مرتعی و جنگلی، نسبت تراکم جاده به سطوح شهری، میزان فضای سبز به‌ازای هر نفر) انجام شد و در انتها از میانگین هندسی شاخص‌ها، شدت بیابان‌زدایی در پنج دهه از دهۀ 40 تا 90 مشخص و مؤثرترین عامل بیابان‌زایی شناسایی گردید. نتایج نشان می‌دهد که در دهۀ 40، پایین بودن سرانۀ فضای سبز و کاهش اراضی مرتعی به‌ترتیب مهم‌ترین عوامل بیابان‌زایی در شهر مشهد است. در دهه‌های 60، 70 و 80 اصلی‌ترین عوامل بیابان‌زایی، کاهش اراضی مرتعی، کاهش سرانۀ فضای سبز شهری و کاهش اراضی زراعی است. در دهۀ 90، اصلی‌ترین عامل، کاهش اراضی مرتعی و سپس کاهش اراضی زراعی و سرانۀ فضای سبز است. در هر پنج دهه، عامل تراکم جاده‌ای در دامنۀ امتیاز کم در مدل قرار گرفت که از تأثیر این عامل در بیابان‌زایی شهر مشهد می‌توان چشم‌پوشی کرد.